کد مطلب:211591 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:264
جایگاه علمی امام
امام صادق علیه السلام از لحاظ جریانات فكری، علمی و فرهنگی در چنین فضایی به سر می برد. او مأموریت خود را به خوبی انجام داد و مسئولیت و نقش خویش را
[ صفحه 43]
به عنوان مدافع عقیدتی و علمی اسلام، امام و استادی دانشمند و قوی، به خوبی ایفا كرد.
هیچ دانشمندی توانایی نزدیك شدن به وی را نداشت و هیچ كس از اصحاب معرفت، حاضر به رقابت با وی نبود. او قله ی بزرگ علمی و افتخار منحصر به فردی بود كه چشمه های شناخت را به جوشش آورد و علم و معرفت را در میان دانشمندان هم عصر خود گسترش داد، وی به منزله ی یك وزنه ی علمی و عقیدتی (كه بر اساس اسلام بنا شده بود) شناخته شد و شهرت وی به اقصی نقاط عالم رسید.
با وجود دشمنی حاكمان و نویسندگان كتاب های تاریخی وابسته به آن ها و تلاش آن ها برای تخریب شخصیت امام، شخصیت وی هم چون ستاره ای درخشان در آسمان اسلام، بدون كوچك ترین خدشه ای هم چنان پرفروغ مانده است و منبعی بسیار غنی برای همه ی محققان به حساب می آید.
امام صادق علیه السلام علوم و معارف بشری را از پدرانش و آن ها از جد بزرگوارشان، حضرت رسول اكرم صلی الله علیه و آله به ارث برده اند. وی در انتقال این معارف و دفاع از اصالت آن ها در نهایت امانت داری عمل كرد و در سایه ی پدرش امام محمد باقر علیه السلام در تأسیس دانشگاه اهل بیت در مسجد پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله مشاركت كرد و از این طریق به نشر علوم و معارف بشری در میان فقیهان، مفسران و محدثان علوم مختلف پرداخت.
دانشمندان و مشاهیر عالم به صورت گروه گروه به سوی آن ها می شتافتند (به طوری كه) امامی از ائمه ی معصومین همانند آن دو بزرگوار مورد هجوم عالمان قرار نگرفت و به اندازه ی این دو امام، امام باقر علیه السلام و فرزندش امام صادق علیه السلام منبع نشر علوم (شریعت، تفسیر، حدیث، عقیده و اخلاق و...) نشد. بسیاری از
[ صفحه 44]
بزرگان و پیشوایان فقه از آن ها درس آموختند و راویان حدیث كلمات زیادی از آن ها برگرفتند. با وجود آن ها فروع علمی و شناخت بشری شعله ور شد. از این رو بسیاری از عالمان، فقیهان، اهل كلام، فلاسفه، سخنوران و دانشمندان علوم طبیعی افتخار می كردند كه برای اندك زمانی شاگرد امام صادق علیه السلام بودند و جایگاه وی را تحسین می كردند.
این نوشته نمی تواند دانش و جایگاه علمی امام را آن گونه كه هست بیان كند، مگر این كه گزیده هایی را از میان جلسات و مناظراتی كه دانشمندان آن را ثبت كرده اند و پیشوایان حدیث و راویان، آن را ذكر نموده اند متذكر شود.
شیخ مفید (رحمةالله) می گوید:
«امام صادق، جعفربن محمدبن علی بن حسین علیه السلام، از میان برادرانش، جانشین پدرش، محمد بن علی علیه السلام و امام بعد از او شد و از لحاظ فضیلت بر همه ی آن ها برتری داشت و هوشیارتر و بلند مرتبه تر بود و در میان عام و خاص مورد احترام بود.
مردم علوم زیادی از وی در جاهای مختلف نقل كردند و هیچ كدام از اهل بیت به اندازه ی وی مورد توجه دانشمندان قرار نگرفت.
راویان و صاحبان قلم از هیچ كس به اندازه ی اباعبدالله علیه السلام روایت و حدیث نگفته اند، به طوری كه مورخان در جمع كردن اسامی راویان و تعدد آن ها دچار اختلاف شدند؛ می گویند كه رقم این راویان به چهارهزار نفر می رسد.» [1] .
هم چنین علامه سید محسن امین چنین نقل كرده است:
«...حافظ بن عقد زیدی در كتابی، مردان مورد نظر را چهار هزار نفر ذكر كرده است كه مورد اعتماد بودند و درباره ی جعفر بن محمد روایات داشتند و وی تألیف
[ صفحه 45]
آن ها را برشمرده است...» [2] .
و نیز نقل كرده است كه:
«... نجاشی از مردان خود به نقل از حسن بن علی راوی، نقل می كند كه گفته است: «در این مسجد (مسجد كوفه) با 900 نفر روبه رو شدم كه مدعی بودند با جعفر بن محمد علیه السلام هم صحبت شده اند و به آن ها گفته بود كه:
«سخن من، سخن پدرم و سخن پدرم، سخن پدربزرگم و سخن پدربزرگم، سخن علی بن ابی طالب علیه السلام و سخن علی، سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله است و سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله، سخن خدای عزوجل می باشد.» [3] .
ابن شهر آشوب در كتاب خود از كتاب «الحلیه ابونعیم» از اخلاق آل ابی طالب نقل می كند كه:
«عمر بن مقدام گفته است: «هرگاه به جعفر بن محمد می نگریستم متوجه می شدم كه او از سلاله ی پیامبران است. حدیث، حكمت، تقوا و موعظه و كلام از او رخت برنمی بندد.» می گویند: جعفر بن محمد صادق گفت: «آن چه كه جعفر بیان می كند صدق و راستی است».
این مورد را «نقاش»، «ثعلبی» و «قزوینی» نیز در تفسیرهای خود آورده اند.» [4] و نیز نقل كرده است كه:
«در حلیه ی ابونعیم آمده است كه پیشوایان و مشاهیر زیر با جعفر صادق مباحثه داشتند:
مالك بن انس، شعبة بن حجاج، سفیان ثوری، ابن جریح، عبدالله بن عمر، روح بن قاسم، سفیان بن عینیه، سلیمان بن بلال، اسماعیل بن
[ صفحه 46]
جعفر، حاتم بن اسماعیل، عبدالعزیز بن مختار، وهب بن خالد، ابراهیم بن طحان و دیگران. سپس می افزاید:
«بسیاری از آن ها از حضور وی خارج می شدند در حالی كه هنوز نیازمند مباحثه با وی بودند» و دیگری گفته است:
«مالك، شافعی، حسن بن صالح، ابوایوب سجستانی، عمروبن دینار و احمد بن حنبل از وی روایت كرده اند. مالك بن انس گفته است: نه چشمی دیده است و نه گوشی شنیده است و نه به خاطر كسی آمده است كه شخصی بهتر از جعفر صادق از لحاظ فضیلت، دانش و عبادت و تقوا بوده باشد». [5] .
یعقوبی مورخ معروف، وی را این چنین توصیف كرده است:
«فاضل ترین و آگاه ترین مردم نسبت به دین خدا بود و دانشمندان اگر چیزی از او شنیده بودند هنگامی كه می خواستند آن را روایت كنند می گفتند: دانشمند، ما را از آن آگاه ساخت.» [6] .
استاد محمد فرید وجدی صاحب دائرةالمعارف قرن بیستم درباره ی امام مسلمانان جعفر بن صادق علیه السلام چنین می گوید:
«ابوعبدالله جعفر بن محمد صادق بن محمد باقر بن زین العابدین بن حسین بن علی بن ابی طالب یكی از امامان دوازده گانه در مذهب امامیه می باشد، از سادات اهل بیت پیامبر و فاضل ترین مردم بود و به دلیل راستی در گفتار، صادق لقب گرفت، و دارای مقالاتی در تركیبات شیمی بود.» [7] .
سپس اضافه می كند: «..... شاگرد وی ابوموسی جابر بن حیان صوفی طوسی
[ صفحه 47]
كتابی را تألیف كرده است كه هزار صفحه را شامل می شود و دربر گیرنده ی نامه های جعفر صادق می باشد كه تعداد آن ها پانصد نامه است.» [8] .
ابوالفتح شهرستانی در كتاب خود به نام «ملل و نحل» درباره ی امام صادق علیه السلام می نویسد: او صاحب علم بالایی در حكمت و دارای زهد بسیار در دنیا و تقوا و پرهیزكاری از شهوات بود و نیز گفته است:
«در مدینه اقامت كرد و به شیعیانی كه به سوی وی می رفتند منفعت ها رساند و دوست داران خود را از اسرار علوم آگاه ساخت. سپس به عراق رفت و در آن جا تا زمانی كه مورد تعرض حكومت قرار نگرفته بود، باقی ماند زیرا آن ها می ترسیدند كه رهبر جنبش ضد حكومت شود. اما بر سر خلافت با كسی به نزاع نپرداخت. گفته شده كه چنان غرق در دریای بی كران علوم می شد كه مایل به خروج از آن نبود و چنان برای كشف حقیقت بالا می رفت كه از پایین آمدن واهمه نداشت.» [9] .
امین عاملی از حسن بن زیاد نقل كرده است كه گفته:
«شنیدم ابوحنیفه از مواهب او سخن می گفت و وقتی مورد سؤال قرار گرفت كه چه كسی را دیده است، گفت: جعفر بن محمد». از ابن ابی لیلی نقل شده است كه گفته: در گفتار خود كه تاكنون گفته ام و از قضاوتی كه در مورد مسائل مختلف داشته ام از كسی تبعیت نكردم، مگر یك نفر و او جعفر بن محمد است.» [10] .
مالك بن انس پیشوای مذهب مالكی درباره ی جعفر بن محمد صادق علیه السلام چنین می گوید:
«در نظر من جعفر بن محمد اهل شوخی و تبسم بود، اما زمانی كه نام پیامبر صلی الله علیه و آله را می بردند، چهره اش رو به زردی می گذاشت و زمان زیادی را در كنار وی بوده ام و هر وقت او را می دیدم در سه حالت بود.
[ صفحه 48]
یا در حال نماز خواندن، یا در حال ایستادن و یا در حال قرآن خواندن.
درباره ی رسول خدا جز به طهارت سخن نمی گفت و به چیزی كه به او مربوط نبود، وارد نمی شد...» [11] .
پیشوای خراسان در وصف امام جعفر صادق علیه السلام چنین سروده است:
«تو ای جعفر، فراتر از هر نوع ستایش هستی و ستایش در نزد تو خسته كننده است. همه ی بزرگان و اشراف بر روی زمین هستند و تو برای آن ها آسمان هستی. ستایش كسی كه پیامبران او را زاده اند از مرز خود فراتر رفته است».
استاد محمد ابوزهره شیخ الازهر در مقدمه ی كتاب خود تحت عنوان «امام صادق علیه السلام» درباره ی وی چنین می گوید:
«اما بعد» ما به یاری خداوند و استقامت او تصمیم گرفتیم كه درباره ی امام جعفر صادق علیه السلام چیزی بنویسیم و درباره ی هفت تن از امامان نوشتیم.
آن چه كه نوشته ی ما را به عقب انداخت، این نیست كه او با بقیه فرق می كند و از آن ها پایین تر است، بلكه دانش وی بر هر هفت نفر دیگر برتری دارد. ابوحنیفه درباره ی وی روایت كرده است كه او را دانشمندترین مردم در میان انسان های مختلف دیده است. وی بهتر از همه ی فقیهان، به علوم اشراف داشت و بر ابوحنیفه و مالك درجه ی استادی داشت.
امام هیچ كمبود و نقصی را نادیده نمی گرفت و كسی از نظر دانش بر وی برتری نداشت و این نواده ی زین العابدین علیه السلام بر همه برتری داشت. آقای مردم مدینه در عصر و زمان خود بود و از نظر شرف، دین و علم بر آن ها برتری داشت. مهتاب بن زهری و بسیاری از تابعین شاگردان وی بودند.
او فرزند محمد باقر (كسی كه علوم را مورد شكاف قرار می داد تا به هسته ی آن
[ صفحه 49]
برسد) بود؛ او كسی است كه خداوند خصوصیات خوب ذاتی و محیطی (شرافت نسب و قرابت هاشمی ها و سلاله ی محمدی) را در او جمع كرده است.
بدین صورت شهرت وی به لحاظ نسبت با پیامبر صلی الله علیه و آله مقام امامت مسلمانان و استادی فقیهان و محدثان، جعفر بن صادق علیه السلام، طول و عِرض یافت.
باشد كه خواننده ی عزیز با خواندن این تعاریف به سوی شخصیت گران قدر امام و علوم و دانش های وی گرایش پیدا كند و شناخت وی از امام صادق علیه السلام زیاد گردد و راه وی را در كسب علم وعمل كردن به آن برای خود انتخاب كند.
[ صفحه 43]
به عنوان مدافع عقیدتی و علمی اسلام، امام و استادی دانشمند و قوی، به خوبی ایفا كرد.
هیچ دانشمندی توانایی نزدیك شدن به وی را نداشت و هیچ كس از اصحاب معرفت، حاضر به رقابت با وی نبود. او قله ی بزرگ علمی و افتخار منحصر به فردی بود كه چشمه های شناخت را به جوشش آورد و علم و معرفت را در میان دانشمندان هم عصر خود گسترش داد، وی به منزله ی یك وزنه ی علمی و عقیدتی (كه بر اساس اسلام بنا شده بود) شناخته شد و شهرت وی به اقصی نقاط عالم رسید.
با وجود دشمنی حاكمان و نویسندگان كتاب های تاریخی وابسته به آن ها و تلاش آن ها برای تخریب شخصیت امام، شخصیت وی هم چون ستاره ای درخشان در آسمان اسلام، بدون كوچك ترین خدشه ای هم چنان پرفروغ مانده است و منبعی بسیار غنی برای همه ی محققان به حساب می آید.
امام صادق علیه السلام علوم و معارف بشری را از پدرانش و آن ها از جد بزرگوارشان، حضرت رسول اكرم صلی الله علیه و آله به ارث برده اند. وی در انتقال این معارف و دفاع از اصالت آن ها در نهایت امانت داری عمل كرد و در سایه ی پدرش امام محمد باقر علیه السلام در تأسیس دانشگاه اهل بیت در مسجد پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله مشاركت كرد و از این طریق به نشر علوم و معارف بشری در میان فقیهان، مفسران و محدثان علوم مختلف پرداخت.
دانشمندان و مشاهیر عالم به صورت گروه گروه به سوی آن ها می شتافتند (به طوری كه) امامی از ائمه ی معصومین همانند آن دو بزرگوار مورد هجوم عالمان قرار نگرفت و به اندازه ی این دو امام، امام باقر علیه السلام و فرزندش امام صادق علیه السلام منبع نشر علوم (شریعت، تفسیر، حدیث، عقیده و اخلاق و...) نشد. بسیاری از
[ صفحه 44]
بزرگان و پیشوایان فقه از آن ها درس آموختند و راویان حدیث كلمات زیادی از آن ها برگرفتند. با وجود آن ها فروع علمی و شناخت بشری شعله ور شد. از این رو بسیاری از عالمان، فقیهان، اهل كلام، فلاسفه، سخنوران و دانشمندان علوم طبیعی افتخار می كردند كه برای اندك زمانی شاگرد امام صادق علیه السلام بودند و جایگاه وی را تحسین می كردند.
این نوشته نمی تواند دانش و جایگاه علمی امام را آن گونه كه هست بیان كند، مگر این كه گزیده هایی را از میان جلسات و مناظراتی كه دانشمندان آن را ثبت كرده اند و پیشوایان حدیث و راویان، آن را ذكر نموده اند متذكر شود.
شیخ مفید (رحمةالله) می گوید:
«امام صادق، جعفربن محمدبن علی بن حسین علیه السلام، از میان برادرانش، جانشین پدرش، محمد بن علی علیه السلام و امام بعد از او شد و از لحاظ فضیلت بر همه ی آن ها برتری داشت و هوشیارتر و بلند مرتبه تر بود و در میان عام و خاص مورد احترام بود.
مردم علوم زیادی از وی در جاهای مختلف نقل كردند و هیچ كدام از اهل بیت به اندازه ی وی مورد توجه دانشمندان قرار نگرفت.
راویان و صاحبان قلم از هیچ كس به اندازه ی اباعبدالله علیه السلام روایت و حدیث نگفته اند، به طوری كه مورخان در جمع كردن اسامی راویان و تعدد آن ها دچار اختلاف شدند؛ می گویند كه رقم این راویان به چهارهزار نفر می رسد.» [1] .
هم چنین علامه سید محسن امین چنین نقل كرده است:
«...حافظ بن عقد زیدی در كتابی، مردان مورد نظر را چهار هزار نفر ذكر كرده است كه مورد اعتماد بودند و درباره ی جعفر بن محمد روایات داشتند و وی تألیف
[ صفحه 45]
آن ها را برشمرده است...» [2] .
و نیز نقل كرده است كه:
«... نجاشی از مردان خود به نقل از حسن بن علی راوی، نقل می كند كه گفته است: «در این مسجد (مسجد كوفه) با 900 نفر روبه رو شدم كه مدعی بودند با جعفر بن محمد علیه السلام هم صحبت شده اند و به آن ها گفته بود كه:
«سخن من، سخن پدرم و سخن پدرم، سخن پدربزرگم و سخن پدربزرگم، سخن علی بن ابی طالب علیه السلام و سخن علی، سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله است و سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله، سخن خدای عزوجل می باشد.» [3] .
ابن شهر آشوب در كتاب خود از كتاب «الحلیه ابونعیم» از اخلاق آل ابی طالب نقل می كند كه:
«عمر بن مقدام گفته است: «هرگاه به جعفر بن محمد می نگریستم متوجه می شدم كه او از سلاله ی پیامبران است. حدیث، حكمت، تقوا و موعظه و كلام از او رخت برنمی بندد.» می گویند: جعفر بن محمد صادق گفت: «آن چه كه جعفر بیان می كند صدق و راستی است».
این مورد را «نقاش»، «ثعلبی» و «قزوینی» نیز در تفسیرهای خود آورده اند.» [4] و نیز نقل كرده است كه:
«در حلیه ی ابونعیم آمده است كه پیشوایان و مشاهیر زیر با جعفر صادق مباحثه داشتند:
مالك بن انس، شعبة بن حجاج، سفیان ثوری، ابن جریح، عبدالله بن عمر، روح بن قاسم، سفیان بن عینیه، سلیمان بن بلال، اسماعیل بن
[ صفحه 46]
جعفر، حاتم بن اسماعیل، عبدالعزیز بن مختار، وهب بن خالد، ابراهیم بن طحان و دیگران. سپس می افزاید:
«بسیاری از آن ها از حضور وی خارج می شدند در حالی كه هنوز نیازمند مباحثه با وی بودند» و دیگری گفته است:
«مالك، شافعی، حسن بن صالح، ابوایوب سجستانی، عمروبن دینار و احمد بن حنبل از وی روایت كرده اند. مالك بن انس گفته است: نه چشمی دیده است و نه گوشی شنیده است و نه به خاطر كسی آمده است كه شخصی بهتر از جعفر صادق از لحاظ فضیلت، دانش و عبادت و تقوا بوده باشد». [5] .
یعقوبی مورخ معروف، وی را این چنین توصیف كرده است:
«فاضل ترین و آگاه ترین مردم نسبت به دین خدا بود و دانشمندان اگر چیزی از او شنیده بودند هنگامی كه می خواستند آن را روایت كنند می گفتند: دانشمند، ما را از آن آگاه ساخت.» [6] .
استاد محمد فرید وجدی صاحب دائرةالمعارف قرن بیستم درباره ی امام مسلمانان جعفر بن صادق علیه السلام چنین می گوید:
«ابوعبدالله جعفر بن محمد صادق بن محمد باقر بن زین العابدین بن حسین بن علی بن ابی طالب یكی از امامان دوازده گانه در مذهب امامیه می باشد، از سادات اهل بیت پیامبر و فاضل ترین مردم بود و به دلیل راستی در گفتار، صادق لقب گرفت، و دارای مقالاتی در تركیبات شیمی بود.» [7] .
سپس اضافه می كند: «..... شاگرد وی ابوموسی جابر بن حیان صوفی طوسی
[ صفحه 47]
كتابی را تألیف كرده است كه هزار صفحه را شامل می شود و دربر گیرنده ی نامه های جعفر صادق می باشد كه تعداد آن ها پانصد نامه است.» [8] .
ابوالفتح شهرستانی در كتاب خود به نام «ملل و نحل» درباره ی امام صادق علیه السلام می نویسد: او صاحب علم بالایی در حكمت و دارای زهد بسیار در دنیا و تقوا و پرهیزكاری از شهوات بود و نیز گفته است:
«در مدینه اقامت كرد و به شیعیانی كه به سوی وی می رفتند منفعت ها رساند و دوست داران خود را از اسرار علوم آگاه ساخت. سپس به عراق رفت و در آن جا تا زمانی كه مورد تعرض حكومت قرار نگرفته بود، باقی ماند زیرا آن ها می ترسیدند كه رهبر جنبش ضد حكومت شود. اما بر سر خلافت با كسی به نزاع نپرداخت. گفته شده كه چنان غرق در دریای بی كران علوم می شد كه مایل به خروج از آن نبود و چنان برای كشف حقیقت بالا می رفت كه از پایین آمدن واهمه نداشت.» [9] .
امین عاملی از حسن بن زیاد نقل كرده است كه گفته:
«شنیدم ابوحنیفه از مواهب او سخن می گفت و وقتی مورد سؤال قرار گرفت كه چه كسی را دیده است، گفت: جعفر بن محمد». از ابن ابی لیلی نقل شده است كه گفته: در گفتار خود كه تاكنون گفته ام و از قضاوتی كه در مورد مسائل مختلف داشته ام از كسی تبعیت نكردم، مگر یك نفر و او جعفر بن محمد است.» [10] .
مالك بن انس پیشوای مذهب مالكی درباره ی جعفر بن محمد صادق علیه السلام چنین می گوید:
«در نظر من جعفر بن محمد اهل شوخی و تبسم بود، اما زمانی كه نام پیامبر صلی الله علیه و آله را می بردند، چهره اش رو به زردی می گذاشت و زمان زیادی را در كنار وی بوده ام و هر وقت او را می دیدم در سه حالت بود.
[ صفحه 48]
یا در حال نماز خواندن، یا در حال ایستادن و یا در حال قرآن خواندن.
درباره ی رسول خدا جز به طهارت سخن نمی گفت و به چیزی كه به او مربوط نبود، وارد نمی شد...» [11] .
پیشوای خراسان در وصف امام جعفر صادق علیه السلام چنین سروده است:
«تو ای جعفر، فراتر از هر نوع ستایش هستی و ستایش در نزد تو خسته كننده است. همه ی بزرگان و اشراف بر روی زمین هستند و تو برای آن ها آسمان هستی. ستایش كسی كه پیامبران او را زاده اند از مرز خود فراتر رفته است».
استاد محمد ابوزهره شیخ الازهر در مقدمه ی كتاب خود تحت عنوان «امام صادق علیه السلام» درباره ی وی چنین می گوید:
«اما بعد» ما به یاری خداوند و استقامت او تصمیم گرفتیم كه درباره ی امام جعفر صادق علیه السلام چیزی بنویسیم و درباره ی هفت تن از امامان نوشتیم.
آن چه كه نوشته ی ما را به عقب انداخت، این نیست كه او با بقیه فرق می كند و از آن ها پایین تر است، بلكه دانش وی بر هر هفت نفر دیگر برتری دارد. ابوحنیفه درباره ی وی روایت كرده است كه او را دانشمندترین مردم در میان انسان های مختلف دیده است. وی بهتر از همه ی فقیهان، به علوم اشراف داشت و بر ابوحنیفه و مالك درجه ی استادی داشت.
امام هیچ كمبود و نقصی را نادیده نمی گرفت و كسی از نظر دانش بر وی برتری نداشت و این نواده ی زین العابدین علیه السلام بر همه برتری داشت. آقای مردم مدینه در عصر و زمان خود بود و از نظر شرف، دین و علم بر آن ها برتری داشت. مهتاب بن زهری و بسیاری از تابعین شاگردان وی بودند.
او فرزند محمد باقر (كسی كه علوم را مورد شكاف قرار می داد تا به هسته ی آن
[ صفحه 49]
برسد) بود؛ او كسی است كه خداوند خصوصیات خوب ذاتی و محیطی (شرافت نسب و قرابت هاشمی ها و سلاله ی محمدی) را در او جمع كرده است.
بدین صورت شهرت وی به لحاظ نسبت با پیامبر صلی الله علیه و آله مقام امامت مسلمانان و استادی فقیهان و محدثان، جعفر بن صادق علیه السلام، طول و عِرض یافت.
باشد كه خواننده ی عزیز با خواندن این تعاریف به سوی شخصیت گران قدر امام و علوم و دانش های وی گرایش پیدا كند و شناخت وی از امام صادق علیه السلام زیاد گردد و راه وی را در كسب علم وعمل كردن به آن برای خود انتخاب كند.
[1] شيخ مفيد/ الارشاد/ ص 270.
[2] سيد محسن امين / اعيان الشيعه/ ج 1/ ص 661.
[3] سيد محسن امين/ اعيان الشيعه / ج 1/ ص 661.
[4] ابن شهر آشوب / مناقب آل ابي طالب / ج 3/ ص 372.
[5] ابن شهر آشوب / مناقب آل ابي طالب / ج 3/ ص 372.
[6] احمد بن ابي يعقوب بن جعفر بن وهاب / تاريخ يعقوبي / ج 3 / ص 119.
[7] محمد فريد وجدي / دايرةالمعارف قرن بيستم / ج 3 / ص 109.
[8] محمد فريد وجدي / دايرةالمعارف قرن بيستم / ج 3/ ص 109.
[9] محمد فريد وجدي / دايرةالمعارف قرن بيستم / ج 3/ ص 109.
[10] محمد فريد وجدي / دايرةالمعارف قرن بيستم / ج 3 / ص 109.
[11] محمد فريد وجدي / دايرةالمعارف قرن بيستم / ج 3 / ص 109.